فرق فرش و قالي
قدمت فرشبافي ايرانيان به حدود ۲ تا ۳ هزار سال قبل از ميلاد ميرسد. در حفاري‌هاي شهر سوخته و محوطه‌هاي باستاني بين‌النهرين، وسايل و ابزارآلات قالي‌بافي يافت شده كه نشان از قدمت ۴ تا ۵ هزار ساله رواج اين هنر كاربردي در ايران زمين دارد.
اما سؤال اساسي اينكه، آيا فرش و قالي و قاليچه باهم فرق دارند؟ بله! دارند. به هرگونه گستردني بافتني «فرش» مي‌گويند كه شامل قالي، گليم، جاجيم، زيلو، پلاس و… ميشود اما به فرش پرزدار «قالي» گفته ميشود و البته آن چيزي كه باعث ميشود قالي از قاليچه متفاوت شود، متراژ آن است. فرشهاي پرزداري كه مساحت آنها ۶ متر به بالا باشد، قالي ناميده ميشود و به فرشهاي پرزداري كه مساحت آنها ۶ متر يا كمتر از آن باشد «قاليچه» مي‌گويند. خوب است بدانيد كه كوچك‌ترين قاليچه‌ها را هم با مساحت يك تا يك و نيم متر، براي پشتي مي‌بافند.
چرا يك قالي گرانتر است، يك قالي ارزان‌تر؟
كارشناسان قالي معتقدند ارزش هنري يك قالي يا قاليچه به نقشه، ميزان استفاده از رنگ‌هاي طبيعي و هماهنگي قرارگرفتن اين رنگها در كنار هم بستگي دارد، اما قيمت يك قالي يا قاليچه بيشتر به نقشه و رنگ، جنس نخ، تار و پود و پرز آن و ريزبافي و درشت‌بافي آن ربط دارد.
انواع قالي را براساس جنس به چند دسته تقسيم مي‌كنند:
قالي تمام پشم: فرشي كه تار، پود و پرز آن از پشم باشد. اين نوع قالي‌ها به دليل جنس پرزها درشت بافت هستند. قالي خرسك كه از كلفت‌ترين پشم‌ها بافته ميشود جزء اين دسته است. قالي تمام پشم مزيت‌هايي همچون بادوام و مقاوم‌بودن، قدرت برگشت‌پذيري پرزها پس از پاخوردن، قدرت بالاي جذب رطوبت و… را داراست. اين نوع قالي سنگين و ارزان‌قيمت است و كمتر مي‌توان نوع هنري آن را پيدا كرد.
قالي چله پشم: نوعي قالي كه چله آن از پشم است ولي پرزهايش تنها از پشم نيست.
قالي تمام ابريشم: فرشي كه تار و پود و پرز آن همگي از ابريشم است. اين نوع قالي معمولا بسيار ريزبافت است و ارزش هنري زياد و البته قيمت زيادي دارد. چنين قالي يا قاليچه‌اي برخلاف ظاهر نرم و نازك و ظريفش، در مقابل لكه‌ها بسيار مقاوم است؛ يعني اگر آب، چاي، نوشابه يا هر نوع مايع ديگري را رويش ريختيد، لازم نيست ضربان قلبتان را اندازه بگيريد؛ كافي است آن را با يك دستمال مرطوب و كمي شامپو فرش بشوييد؛ عين اولش خواهد شد.
قالي كف ابريشم: فرشي كه چله آن پشم است ولي تمام زمينه آن از ابريشم بافته شده است.
قالي گل ابريشم: چله اين قالي از پشم است ولي گل‌ها و احيانا برگ‌هاي موجود در نقشه از نخ ابريشم و بقيه پرزها از پشم بافته ميشود. اين نوع قالي‌ها ممكن است قيمت كمتري نسبت به قالي تمام ابريشم داشته باشند اما ارزش هنري زيادي دارند.
قالي عيب‌دار نخر
عيب و ايراد قالي را بهتر است موقع خريد تشخيص دهيد، چون به احتمال زياد پس از پرداخت پول آن و آوردنش به خانه، ديگر تعويض يا پس گرفته نمي‌شود. اما عيب و ايرادهاي يك قالي چه چيزهايي مي‌تواند باشد؟
دورگه بودن زمينه
خوب خوب نگاه كنيد. گاهي رنگ قسمت بالاي زمينه قالي از رنگ قسمت پاييني آن كم‌رنگ‌تر يا پررنگ‌تر است. چشم دقيق و ريزبيني داشته باشيد و در نور، خوب قالي را نگاه كنيد؛ اگر ۲ رنگ باشد قيمت آن گاهي تا نصف كاهش پيدا ميكند!
اندازه قالي: اگر اندازه فاصله لبه حاشيه بالايي قالي تا وسط ترنج، بيشتر يا كمتر از ۳ سانتي‌متر با اندازه فاصله آنجا تا لبه حاشيه پائيني تفاوت داشته باشد، از قيمت قالي بسيار كم ميشود؛ پس توي جيبتان خط‌كش داشته باشيد.
كم‌بافي: حتما موقع خريد قالي به پشت آن نگاه كنيد؛ اگر گره‌ها منظم، پشت‌سر هم و يك‌اندازه بود كه هيچ، ولي اگر اندازه گره‌ها متفاوت، نامنظم و گاهي با فاصله بود يعني بافنده يا شلخته بوده يا خداي نكرده متقلب! مثلا در يك فرش ۵۰ رج كه بايد در هر ۷ سانتي‌متر ۵۰ گره داشته باشد، گره‌ها كمتر است، يا گره‌ها خوب شانه نخورده و پرزها كشيده نشده است؛ به‌هرحال يك جاي كار مي‌لنگد.
شكستگي گل قالي: اين مورد خيلي تخصصي است زيرا گل‌هاي قالي اعم از شاه‌عباسي، آويزان، ستاره‌اي و… اندازه استانداردي دارند كه تنها بافنده‌ها، كارشناسان و فروشندگان قالي از آن اطلاع دارند. اگر در بافت اين گل‌ها شكل و اندازه استاندارد رعايت نشود، از ارزش قالي كم ميشود. اين ديگر كار شما نيست؛ از يك خبره كمك بگيريد يا از روي گل‌هاي قرينه، اندازه‌هاي ناموزون را حدس بزنيد.
هزار نكته باريك‌تر از مو
راستي چرا فرش نائين از فرش همدان گرانتر است؟ چرا فرش تبريز را بيشتر از فرش اراك مي‌پسندند؟ فرق قالي با قالي چيست كه گاهي صدها هزار تومان تفاوت قيمت دارند؟ چرا بعضي قالي‌ها مثل مخمل ظريف‌اند، سالهاي سال زير پا لگد مي‌خورند و آخرش تاجران فرش به ۱۰برابر قيمت اوليه روي دست مي‌برندش؟
گره تركي
ظرافت فرش جز نوع پرز كه چه جور پشمي باشد و چند درصد ابريشم، به نوع گره آن نيز بستگي دارد. بافت دو گره يا گره تركي كه از ابتدا مخصوص بافندگان تبريزي بوده و امروز در مناطق ديگر نيز رايج است، روشي است كه در آن هر دو سر پرز از لاي تار رد ميشود و گره مي‌خورد. اين روش وقت زيادي مي‌خواهد و مخصوص قالي‌هاي ريزبافت و نقشه‌هاي ظريف با رنگ‌هاي متنوع و خطوط نازك است. در اين روش، امكان بي‌گره بافي يا جفتبافي (كه نوعي شلختگي در بافت يا تقلب است) وجود ندارد.
به همين دليل، اين قالي‌ها جز ظرافت بي‌اندازه، بسيار محكمند و به اين سادگي‌ها نخ‌نما نمي‌شوند. از طرفي اين گره آن‌قدر محكم است كه ميشود پرزهاي فرش را چنان قيچي زد كه به كوتاهي مخمل شوند و با پا خوردن بيشتر، نقش‌ها و ظرافت گره‌ها بيشتر نمايان شود. به همين دليل مشهور است كه فرش كرمان هر چه پا بخورد مرغوب‌تر است و هيچ اتفاقي هم براي فرش نمي‌افتد. فرشهاي قم، تبريز، اصفهان و كرمان تركي بافند؛ يعني هم ظريف‌اند، هم بسيار زيبا و محكم و البته گران.
گره فارسي
فرشهاي پشمي درشت‌بافت كه اغلب سنگين هستند و نقش‌هاي درشتي هم دارند، فارسي‌بافند. در گره فارسي يا يك گره فقط يك طرف پرز گره مي‌خورد و طرف ديگر آن آزاد است. در اين روش، چله شل‌تر است و براي سفت‌كردن آن، شانه‌هاي سنگين را محكم‌تر روي پرزها مي‌كوبند تا پرزهاي پشمي در هم فرو بروند و چله محكم شود. همين درهم رفتگي پشم‌ها، امكان بي‌گره‌بافي يا جفتبافي را بيشتر ميكند.
بافنده‌هاي فرشهاي فارسي‌باف به خاطر درشتي پرزهاي پشم، نمي‌توانند نقشه‌هاي ظريف و مينياتوري ببافند. از طرفي، گره فارسي با پا خوردن در طول سال‌ها (كه البته اصلا كم نيست) كم‌كم پرزها شل شده و نخ‌نما ميشوند.
به خاطر همه اين دلايل، اين نوع فرش ارزان‌تر است. قالي‌هاي فارسي‌بافِ بختياري، مشهد، اراك، همدان و… مشهورترند. اما به هر حال، اين قالي‌ها و رنگ‌هاي زنده و گرم‌شان، انرژي خاصي به محيط زندگي ميدهند و قطعا چشم‌نوازتر از هر بافته مصنوعي ديگر هستند.
كدام طرح را انتخاب كنم؟
وقتي به قصد خريد يك قالي يا قاليچه وارد يك فروشگاه فرش دستباف شديد، آنچه بيش از همه چشم‌هايتان را نوازش مي‌دهد طرح قالي‌هاست؛ گاهي خيلي شبيه به هم و گاهي فوق‌العاده متنوع. آن‌وقت با خودتان مي‌گوييد «كدام طرح را ميان اين همه طرح انتخاب كنم؟». شايد بهترين راهش اين باشد كه درباره طرح قالي‌ها كمي اطلاعات به دست بياوريد.
بيشتر ما وقتي به قالي دستباف فكر مي‌كنيم، فورا ياد يك قالي با زمينه لاكي – قرمز مي‌افتيم كه يك گل بزرگ در وسط دارد كه نامش «ترنج» است و ۴ لچك (۳ گوش) در چهارگوشه قالي و اطراف آن ترنج هم پر از گل و برگ و اسليمي است. خيلي‌ها اين طرح را تكراري مي‌دانند (البته همين طرح لچك و ترنج كه براي ما تكراري است يكي از اصيل‌ترين طرح‌هاي قالي ايران است كه در بازارهاي جهاني كلي طرفدار دارد) ولي خب طرح قالي ايراني فقط لچك ترنج – آن‌هم با زمينه لاكي – نيست؛ طرح‌هاي زياد ديگري هم داريم كه بعضي‌هايشان درحال فراموش‌شدن هستند. نكات زير راهنمايي‌تان ميكند:
اگر يك قالي ريزبافت و هنري مي‌خواهيد كه كف خانه‌تان را مثل يك باغ گل در فصل ارديبهشت تزئين كند، مي‌توانيد قالي لچك و ترنج يا «شكارگاه» تبريز، قم و اصفهان را بخريد يا «ريزماهي» خوي و «هزاره هريس» مرند. البته اين نوع فرشها گران است.
اگردنبال قالي‌هايي با نقوش روستايي و ايلياتي هستيد، مي‌توانيد طرح‌هاي «انسان و حيوان»، «گل و مرغ»، «درختي» «درخت و انسان» و «پاي شتر» استان‌هاي فارس، خراسان شمالي، كردستان و گلستان را بخريد. بعضي از اين نوع طرح‌ها به دليل درشت‌بافي، ارزان هم هستند.
اگر مي‌خواهيد خانه‌تان با فرشهاي ساده تزئين شود و فضاي آرامش‌بخشي را در خانه به‌وجود بياوريد برويد سراغ قالي‌هاي كويري كرمان و اردكان. زمينه اين قالي‌ها مثل طبيعت كوير به رنگ‌هاي شتري، خاكستري و كرم است. طرح‌هاي «كف ساده» قالي‌اي كه زمينه اطراف لچك و ترنج آن خالي از هر نوع نقشي است)، «محرمات»، «راه راه» و «قاب قرآني» از همين نوع هستند.
اگر دنبال طرح‌هاي مدرني هستيد كه به مبل اسپرت‌تان بيايد، يكي از طرح‌هاي هندسي «خشتي»، «قاب‌قابي»، «ميناخاني»، «بته جقه» اصفهان، كاشان يا اراك را بخريد.
اگر دنبال قالي‌هاي خيلي ارزان هستيد مي‌توانيد طرح‌هاي ريزماهي، محرابي و لچك ترنج استان‌هاي همدان، كاشان و زنجان را بخريد كه از پشم كلفت بافته ميشود و همان فرش خرسك است.
